De Open Monumentendag Vlaanderen:
een Europees initiatief
De
Open
Monumentendag Vlaanderen is een initiatief van de Raad van Europa
met steun van de Europese Unie. In 1999 nemen 46 landen en regio's
deel.
Een resolutie van de Europese ministerconferentie over het bouwkundig
erfgoed (Granada, 1985) ligt aan de basis van de idee 'Open
Monumentendag'.
Daarin wordt:
• |
aangespoord tot
sensibilisatie van de bevolking voor het bouwkundig erfgoed; |
• |
een beroep gedaan op de
eigenaars van monumenten om hun eigendom voor het publiek open te
stellen; |
• |
de wens geuit dat
openbare besturen, verenigingen en de privé-sector
gemeenschappelijk acties zouden ondernemen. |
De Open Monumentendag Vlaanderen: de
missie
Het publiek en de overheid over heel
Vlaanderen en op alle niveaus sensibiliseren voor het erfgoed, door
middel van het gratis openstellen van uitzonderlijk toegankelijke
gebouwen: dat is het fundamentele doel van de OMD en zijn jaarwerking.
Ter gelegenheid van de eerste OMD formuleerde de Stuurgroep haar
missie als volgt:
'Onbekend is onbemind. Wat onbemind is,
wordt verwaarloosd. Om een breed publiek aan te spreken heeft de
Stuurgroep van de OMD in de eerste plaats een feest willen maken. Een
feest om de burger op een aanschouwelijke en tastbare wijze inzicht te
geven in de taak en verantwoordelijkheid van overheid en
privé-eigenaars. Als ze eenmaal gesensibiliseerd is, zal de bevolking
zich ook nauwer bij de bescherming en bewaring van het bouwkundig
erfgoed betrokken voelen.
De sleutel tot de sensibilisatie is: het publiek gratis toegang
verschaffen tot plaatsen die gewoonlijk niet of slechts gedeeltelijk
toegankelijk zijn.
Uit deze dag moet een gunstig klimaat ontstaan waarin tal van
initiatieven kunnen gedijen ten bate van de bescherming, de
instandhouding en de restauratie van het erfgoed.'
Bron: Voorwoord van de Stuurgroep van de
eerste Open Monumentendag - Monumentenkrant 1989
Sinds 1992 werkt de OMD met een
jaarlijks wisselend thema. Hierdoor krijgen elk jaar nieuwe gebouwen
de kans in de kijker te staan én worden vertrouwde monumenten anders
belicht.
Open Monumentendag -
Thema voor 2002: Symbolen
Zorgen voor monumenten, dat is zorgen
voor metaal, steen en hout, de grondstoffen. Zoals bekend, is dat het
thematische drieluik dat op de Open Monumentendagen van 2001, 2003 en
2005 centraal staat. Maar zorgen voor monumenten is ook zorgen voor de
betekenissen van onze gebouwen in nieuwe tijden. En dáár heeft het
thema van de Open Monumentendag 2002 alles mee te maken: 'Symbolen'.
Ter inleiding: een rode
draad
Laten we eerst proberen te omschrijven
waar we het over hebben. Symbolen zijn in onze samenleving
alomtegenwoordig: daar is men het alvast over eens. Een eenduidige
definitie ligt niet voor de hand, maar de kern lijkt in de volgende
zinnen vervat te liggen: 'Een symbool is een zichtbaar beeld van een
onzichtbare werkelijkheid. Er is een nauwe (emotionele of rationele)
band tussen het beeld en datgene waar het naar verwijst. Een symbool
is vaak een voorstelling van een abstract begrip.'
Veel gebouwen 'staan' voor iets, ze
verwijzen zichtbaar naar waarden, contexten, overtuigingen… die per
definitie onzichtbaar of abstract zijn. Dat doen ze als geheel - door
hun omvang, hoogte, structuur, ligging… - én ook door zichtbare
elementen in, op of bij het gebouw. Deze symboliek is in veel gevallen
wezenlijk om het gebouw te kunnen 'lezen' en zijn betekenis(sen) te
kunnen begrijpen.
Symbolen kunnen in veel gevallen alleen
worden geïnterpreteerd tegen de achtergrond van de (sub)cultuur,
ideologie, maatschappelijke context enz. waarin het symbolische beeld
is ingebed. Als de kennis dáárvan verdwijnt, dreigen de symbolen
betekenisloos te worden. Dergelijke processen zijn volgens velen
gaande in onze westerse samenleving: de (historische) kennis van
symbolen gaat verloren. Mensen kennen de betekenis van de 'oude'
symbolen niet meer. Het is alsof er een taal uitsterft, waardoor we
ook de gebouwen niet meer kunnen lezen.
Twee subthema's
1. Symbolen op en in gebouwen
Het ideeëngoed, de status van de bouwheer en/of
de latere bewoners en de functie van een gebouw zijn vaak op het
eerste gezicht af te lezen aan symbolen in of op het gebouw: Die
symbolen komen uit diverse tradities en domeinen, en ze verschijnen in
zeer uiteenlopende vormen.
We dwaalden even virtueel door
Vlaanderen en merkten dat ons land rijk is aan symboliek. We pikten
voor u enkele voorbeelden uit deze 'hoorn des overvloeds'…
In onze streken heeft de christelijke
cultuur tal van symbolen voortgebracht. Kapelletjes op kruispunten
beschermen reizigers tegen de duivel en zijn trawanten; heiligen
houden vanuit hun nissen een oogje in het zeil op het welzijn van de
voorbijganger. In kerken vertellen meubilair, muurschilderingen en
glasramen een beeldrijk verhaal.
Ook andere levensbeschouwingen lieten
bij ons hun monumentale symbolen na. De joodse gemeenschap verzamelt
in de synagoge waar tekens zoals de Tafels der Wet, de zespuntige
davidster en de zevenarmige kandelaar, refereren aan de verdwenen
Tempel van Jeruzalem.
Adellijke families brachten hun identiteit op de gevel van hun woning
aan. Het wapenschild symboliseerde zo de voorname afkomst van de
bewoner.
Met de groei van de middeleeuwse
handelssteden etaleerde ook een nieuwe klasse haar wa(a)r(d)en.
Handelaars verenigden zich en trokken economische paleizen op, bij
voorkeur op strategische plaatsen.
Zelfs de kleine verkoper in onze dorpen
brengt zijn goederen aan de man: zo stond het varken op de muurtegels
van een slagerij garant voor de kwaliteit van de aangeboden koopwaar.
Tot in de dood zouden waarden of
belangen zichtbaar blijven. Niet enkel symbolen van het eindige leven
(een afgeknotte zuil, een omgevallen vaas, Vadertje Tijd met de
zandloper…) maar ook 'attributen' van de overledene sieren vele
grafzerken op onze kerkhoven.
2. Gebouwde symbolen
Gebouwen kunnen in hun geheel zijn opgetrokken om
een symboolwaarde te vervullen. De visuele symboolelementen worden dan
veelal bevestigd door de ligging, de structuur en de oorspronkelijke
functie van het hele monument, en omgekeerd.
De symboolwaarde van getallen heeft ook
in onze contreien een belangrijke invloed gehad. Ze overstijgt soms
zelfs het louter decoratieve of architecturale karakter van een
gebouw.
Sommige gebouwen symboliseren de macht
van hun bouwheer of demonstreren de rijkdom van een stad.
Na de onafhankelijkheid van België
kregen stijlelementen bepaalde kenmerken toegemeten. Neostijlen
moesten de grote historische periodes doen herleven en bevestigden de
nationale waarden. Een neoclassicistische gevel straalde burgerlijke,
liberale waarden uit, terwijl de neogotiek verbonden werd met het
katholieke gedachtegoed.
Epiloog
We wezen er al op hoe belangrijk de
kennis van symbolen is bij het zorgen voor monumenten. Pas als
bouwheren, eigenaars, architecten en aannemers de symbolische
'boodschappen' waar we hierboven in I en II voorbeelden van geven,
kunnen 'lezen', kan men er ook op een zorgzame manier mee omgaan bij
het onderhoud, de restauratie en het zoeken naar passende nieuwe
bestemmingen voor gebouwen.
Wil u nu al meer weten over symbolen,
het gebruik, de historische context en de toepassing van dit alles op
de Open Monumentendag Vlaanderen? Klik dan verder voor een
uitgebreide nota
over het OMD-jaarthema.
Uiteraard wordt het thema zoals elk jaar uitgediept door verschillende
deskundigen die het elk vanuit hun eigen invalshoeken bekijken. Deze
boeiende bijdragen werden verzameld in het
OMD-Themaboek 'Symbolen' 2002 dat verkrijgbaar is in de betere
boekhandel, in de Erfgoedwinkels van Erfgoed Vlaanderen en op het
Coördinatiecentrum Open Monumentendag Vlaanderen. Het boek wordt
uitgegeven door de Stichting Kunstboek, telt 80 bladzijden en is
rijkelijk geïllustreerd. De kostprijs bedraagt 9,90 euro.
Thema's tot 2005!
Zoals u al hebt kunnen vernemen kadert
het thema Metaal van dit jaar in een drieluik over materialen, onder
de gemeenschappelijke titel 'Grondstof, stof tot nadenken'. Deze
thema's komen aan bod in de oneven jaren en worden afgewisseld met
abstractere thema's. Volgende onderwerpen krijgt u de komende jaren
voorgeschoteld:
2002: Symbolen
2003: Grondstof, stof tot nadenken - Steen
2004: Natuur
2005: Grondstof, stof tot nadenken - Hout
Behalve een grootscheeps
publieksevenement is de Open Monumentendag Vlaanderen ook een gebeuren
met heel wat kennis en inzicht aan de basis. Tal van specialisten uit
al dan niet verwante disciplines zorgen ervoor dat het jaarthema in
een ruimere context wordt geplaatst. Het verleden heeft meermaals
bewezen dat hun benadering vaak de aanzet was tot de (her)ontdekking
en waardering van tal van interessant Vlaams bouwkundig erfgoed,
ook in Opwijk. |